Ποιο είναι το νομικό καθεστώς για τις αναστολές των ποινικών διώξεων για χρέη προς το Δημόσιο και τα ασφαλιστικά ταμεία αναφορικά με τις ρυθμίσεις και την δεύτερη ευκαιρία;
Εισαγωγή: Στην Ελλάδα, η μη καταβολή μεγάλων ληξιπρόθεσμων οφειλών προς το Δημόσιο συνιστά ποινικό αδίκημα (άρθρο 25 Ν.1882/1990). Ο νέος Πτωχευτικός Κώδικας (Ν. 4738/2020 – “Ρύθμιση οφειλών και παροχή δεύτερης ευκαιρίας”) εισήγαγε διαδικασίες που μπορούν να προστατεύσουν τον οφειλέτη από ποινικές συνέπειες, υπό συγκεκριμένες προϋποθέσεις. Παρακάτω παρουσιάζεται πότε η υποβολή αίτησης σε αυτές τις διαδικασίες οδηγεί σε αναστολή ποινικής δίωξης για τα σχετικά χρέη προς Δημόσιο/ΕΦΚΑ, ποιες προϋποθέσεις απαιτούνται και αν η αναστολή επέρχεται αυτοδίκαια ή κατόπιν δικαστικής απόφασης.
Εξωδικαστικός Μηχανισμός Ρύθμισης Οφειλών (Ν.4738/2020)
Ο εξωδικαστικός μηχανισμός είναι προπτωχευτική διαδικασία που επιτρέπει τη ρύθμιση χρεών (συμπεριλαμβανομένων των οφειλών προς Δημόσιο και ΕΦΚΑ) με συμφωνία πιστωτών μέσω ειδικής πλατφόρμας. Με την υποβολή της αίτησης ένταξης στον μηχανισμό αυτό, παρέχεται άμεση προστασία στον οφειλέτη:
- Αναστολή Αναγκαστικών Μέτρων & Διώξεων: Από τη στιγμή της αίτησης και έως την ολοκλήρωση της διαδικασίας, αναστέλλονται όλα τα μέτρα αναγκαστικής εκτέλεσης των συμμετεχόντων πιστωτών κατά του οφειλέτη (κατασχέσεις, πλειστηριασμοί κ.λπ.), καθώς και η ποινική δίωξη για το αδίκημα της μη καταβολής χρεών προς το Δημόσιο (άρθρο 25 Ν.1882/1990) και της μη καταβολής ασφαλιστικών εισφορών (άρθρο 1 α.ν.86/1967) που αφορούν τις οφειλές που ζητούνται να ρυθμιστούν Δηλαδή, με την αίτηση στον εξωδικαστικό, “παγώνει” αυτομάτως τυχόν ποινική διαδικασία για αυτά τα χρέη. Επιπλέον, κατά τον χρόνο της αναστολής “παγώνει” και η παραγραφή του σχετικού αδικήματος (χωρίς να ισχύει το ανώτατο όριο αναστολής παραγραφής του άρθρου 113§2 ΠΚ).
- Διάρκεια Αναστολής: Η αναστολή ισχύει μέχρι να περατωθεί η διαδικασία εξωδικαστικής ρύθμισης (είτε με επίτευξη συμφωνίας είτε με αποτυχία). Εάν η διαδικασία αποτύχει ή απορριφθεί η αίτηση, η αναστολή παύει με την απόρριψη/περαίωση της διαδικασίας και η ποινική δίωξη μπορεί να συνεχιστεί από εκεί που σταμάτησε.
- Έγκριση Σύμβασης Αναδιάρθρωσης: Εάν οι πιστωτές συμφωνήσουν και συναφθεί σύμβαση αναδιάρθρωσης οφειλών (ρύθμιση μέσω εξωδικαστικού) η οποία εγκεκριμένα ολοκληρώνει τη διαδικασία, η αναστολή της δίωξης συνεχίζεται για όλη τη διάρκεια αποπληρωμής που προβλέπει η σύμβαση, υπό τον όρο ότι ο οφειλέτης τηρεί εμπρόθεσμα τους όρους της. Σε περίπτωση πλήρους και εμπρόθεσμης εκτέλεσης της σύμβασης, τελικά εξαλείφεται το αξιόποινο των πράξεων μη καταβολής (δηλ. δεν υφίσταται πλέον έγκλημα). Ουσιαστικά, η οφειλή θεωρείται τακτοποιημένη και δεν διώκεται πλέον ποινικά.
Σημείωση: Η αναστολή στον εξωδικαστικό μηχανισμό επέρχεται αυτοδίκαια από το νόμο με την αίτηση, χωρίς να απαιτείται δικαστική παρέμβαση. Ωστόσο, αν δεν τηρηθεί η ρύθμιση (καθυστερήσεις δόσεων κ.λπ.), η προστασία αίρεται. Οι φορείς (π.χ. ΑΑΔΕ/ΚΕΑΟ) συνεχίζουν να υποβάλλουν μηνύσεις για τυχόν αδικήματα, αλλά ενημερώνουν τον Εισαγγελέα για την αίτηση ρύθμισης, την έγκρισή της κ.λπ., ώστε ο εισαγγελικός λειτουργός να γνωρίζει ότι συντρέχει νόμιμη αναστολή δίωξης
Συμφωνία Εξυγίανσης (Προπτωχευτική Διαδικασία)
Η διαδικασία εξυγίανσης είναι μια προπτωχευτική διαδικασία δικαστικής αναδιάρθρωσης χρεών. Ο οφειλέτης συνάπτει συμφωνία με τους πιστωτές και υποβάλλει αίτηση στο δικαστήριο για επικύρωση της συμφωνίας (άρθρα 44 επ. Ν.4738/2020). Σε σχέση με τις ποινικές διώξεις για χρέη προς το Δημόσιο, ισχύουν τα εξής:
- Αναστολή μετά την Επικύρωση: Μετά την έκδοση δικαστικής απόφασης που επικυρώνει τη συμφωνία εξυγίανσης, τίθεται σε ισχύ ειδική πρόβλεψη του νόμου: «Με την επικύρωση της συμφωνίας αναστέλλεται η ποινική δίωξη των πλημμελημάτων της έκδοσης ακάλυπτης επιταγής, της μη καταβολής χρεών προς το Δημόσιο (άρ.25 Ν.1882/1990), καθώς και της καθυστέρησης καταβολής οφειλών προς ασφαλιστικά ταμεία (άρ.1 α.ν.86/1967), εφόσον οι πράξεις αυτές τελέστηκαν πριν την υποβολή της αίτησης εξυγίανσης»anaconda.gr. Η αναστολή αυτή διαρκεί για όσο διάστημα προβλέπεται η εκτέλεση των υποχρεώσεων του οφειλέτη από τη συμφωνία και υπό τον όρο ότι τηρούνται εμπρόθεσμα οι συμφωνημένες καταβολέςanaconda.gr. Δηλαδή, μόλις η συμφωνία εξυγίανσης επικυρωθεί δικαστικά και ο οφειλέτης ξεκινήσει να την εκτελεί, “παγώνουν” τυχόν ποινικές διώξεις για προγενέστερες οφειλές προς Δημόσιο/ΕΦΚΑ. (Σημειώνεται ότι και εδώ η αναστολή της δίωξης δεν υπόκειται στο όριο του άρθρου 113§2 ΠΚ για την παραγραφήanaconda.gr).
- Προϋποθέσεις: Κλειδί είναι οι οφειλές να αφορούν χρόνο πριν την αίτηση εξυγίανσης. Τυχόν οφειλές/αδικήματα μεταγενέστερα δεν καλύπτονται. Αυτό έχει επιβεβαιωθεί και νομολογιακά – π.χ. ο Άρειος Πάγος έκρινε ότι η αναστολή δίωξης καταλαμβάνει μόνο οφειλές γεννημένες πριν την υποβολή της αίτησης εξυγίανσηςtaxheaven.gr. Επίσης, αν ο οφειλέτης δεν τηρεί τη συμφωνία (καθυστερεί πληρωμές κ.λπ.), οι αρμόδιες αρχές μπορούν να κινήσουν εκ νέου τις διώξεις (η αναστολή παύει αν επέλθει ακύρωση ή μη τήρηση της συμφωνίας).
- Εξάλειψη Αξιοποίνου με Πλήρη Εκπλήρωση: Εφόσον ο οφειλέτης ολοκληρώσει με επιτυχία όλες τις πληρωμές βάσει της συμφωνίας εξυγίανσης, τότε σύμφωνα με τον νόμο «εξαλείφεται το αξιόποινο» για τα ανωτέρω αδικήματαanaconda.gr. Δηλαδή, η ποινική ευθύνη για την μη καταβολή των συγκεκριμένων χρεών παύει οριστικά μόλις εξοφληθούν/ρυθμιστούν πλήρως όπως ορίζει η συμφωνία.
Σημείωση: Στη διαδικασία εξυγίανσης, η αναστολή της δίωξης δεν ξεκινά αυτόματα με την αίτηση, αλλά μόνο μετά την επικύρωση από το δικαστήριο. Μέχρι την επικύρωση, ο οφειλέτης μπορεί να ζητήσει προσωρινά μέτρα προστασίας από το δικαστήριο για να παγώσουν οι κατασχέσεις, όμως η ποινική δίωξη δεν αναστέλλεται απλώς λόγω εκκρεμούς αίτησης (σε αντίθεση με τον εξωδικαστικό). Απαιτείται δηλαδή η δικαστική απόφαση επικύρωσης ώστε να τεθεί σε ισχύ η αναστολή αυτοδίκαια δυνάμει του άρθρου 60§6 Ν.4738/2020 Και εδώ, οι αρμόδιοι φορείς (ΔΟΥ, ΚΕΑΟ) υποχρεούνται να υποβάλουν μηνύσεις για τα αδικήματα ανεξαρτήτως, αλλά οφείλουν να ενημερώνουν τον Εισαγγελέα για την ύπαρξη αίτησης εξυγίανσης, την επικύρωση κ.λπ., από τα οποία εξαρτάται η έναρξη, συνέχιση ή παύση της ποινικής διαδικασίας
Πτώχευση και Ποινική Δίωξη Οφειλών προς το Δημόσιο
Η πτώχευση (η δικαστική διαδικασία εκκαθάρισης της περιουσίας του οφειλέτη) υπό το νέο πλαίσιο προσφέρει στον οφειλέτη μια “δεύτερη ευκαιρία” μέσω απαλλαγής από τα χρέη του μετά από ένα διάστημα. Ωστόσο, σε αντίθεση με τις προπτωχευτικές ρυθμίσεις, η απλή υποβολή αίτησης πτώχευσης δεν επιφέρει αυτόματα αναστολή της ποινικής δίωξης για χρέη προς το Δημόσιο.
- Μη Αυτόματη Αναστολή με την Αίτηση: Ο Ν.4738/2020 δεν προβλέπει αυτοδίκαιη αναστολή ποινικών (ή άλλων) μέτρων με το που κατατίθεται η αίτηση πτώχευσης. Ο οφειλέτης μπορεί να ζητήσει από το δικαστήριο προστασία (προληπτικά μέτρα) για να παγώσουν αστικά καταδιωκτικά μέτρα, όμως η ποινική διαδικασία δεν σταματά μόνη της. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται, «Δεν προβλέπεται αυτόματη αναστολή με την κατάθεση της αίτησης πτώχευσης. Αναστολή χορηγείται μόνο με δικαστική απόφαση (προληπτικά μέτρα)». Δηλαδή, απαιτείται δικαστική κρίση – και μάλιστα τα προληπτικά μέτρα αφορούν συνήθως αναστολή κατασχέσεων/πλειστηριασμών και όχι ποινικών διώξεων. Συνεπώς, αν κάποιος οφειλέτης απλώς αιτηθεί να κηρυχθεί σε πτώχευση, τυχόν ποινική δίωξη για ληξιπρόθεσμα χρέη του προς το Δημόσιο μπορεί να συνεχιστεί κανονικά (εκτός αν το δικαστήριο, κατ’ εξαίρεση, διατάξει κάτι για την ποινική διαδικασία – κάτι που δεν συνηθίζεται, δεδομένου ότι υπάρχει ξεχωριστό νομοθετικό πλαίσιο όπως είδαμε).
- Απαλλαγή και Εξάλειψη Ποινικής Ευθύνης: Το πραγματικό όφελος της πτώχευσης για τον οφειλέτη έρχεται με την απαλλαγή του από τα υπόλοιπα των χρεών του μετά την πάροδο ορισμένου χρόνου. Σύμφωνα με τα άρθρα 192-194 Ν.4738/2020, ένα φυσικό πρόσωπο μπορεί να απαλλαγεί από τα χρέη του 3 χρόνια μετά την κήρυξη της πτώχευσης (ή και σε 1 έτος υπό προϋποθέσεις σε μικρές πτωχεύσεις) – αποκτώντας έτσι “δεύτερη ευκαιρία”. Η απαλλαγή καλύπτει όλα τα χρέη που ανάγονται σε χρόνο πριν την αίτηση πτώχευσης (τα μεταγενέστερα δεν διαγράφονται) Για τις οφειλές προς το Δημόσιο, αυτό σημαίνει ότι μετά την παρέλευση της περιόδου αυτής, τα ανεξόφλητα ποσά διαγράφονται.
- Η Ανεξάρτητη Αρχή Δημοσίων Εσόδων, με την Κοινή Υπουργική Απόφαση 44510 ΕΞ 2021 (ΦΕΚ Β’ 1516/15.4.2021) και σχετική εγκύκλιο, διευκρίνισε ότι η απαλλαγή του οφειλέτη από τα χρέη συνεπάγεται και ότι τα διαγεγραμμένα ποσά δεν θα ληφθούν υπόψη για την άσκηση ποινικής δίωξης για το αδίκημα του άρθρου 25 Ν.1882/1990 Δηλαδή, το Δημόσιο δεν μπορεί να στηρίξει ποινική κατηγορία σε χρέος που πλέον έχει διαγραφεί λόγω της πτώχευσης. Αν μάλιστα στο μεταξύ είχε ήδη ασκηθεί ποινική δίωξη, το αρμόδιο δικαστήριο οφείλει να κηρύξει ότι εξαλείφθηκε το αξιόποινο (εφόσον μετά την απαλλαγή δεν υπάρχει πλέον ληξιπρόθεσμη οφειλή)
- Εν ολίγοις, μετά την ολοκλήρωση της πτώχευσης και την απαλλαγή, ο οφειλέτης απαλλάσσεται και από τις ποινικές επιπτώσεις για τα χρέη προς το Δημόσιο που είχαν περιληφθεί στην πτώχευση. Αυτό δεν γίνεται αυτόματα με την αίτηση, αλλά αποτελεί συνέπεια της δικαστικής απόφασης απαλλαγής (ή της παρόδου του νόμιμου χρόνου και έκδοσης διαπιστωτικής πράξης απαλλαγής). Πρόκειται δηλαδή για οριστική παύση της ποινικής δίωξης εκ των υστέρων, όταν πλέον το χρέος έχει εξαλειφθεί με νόμιμο τρόπο.
Αυτοδίκαιη ή δικαστική η αναστολή ποινικών διώξεων;
Συνοψίζοντας τα παραπάνω, η αναστολή των ποινικών διώξεων για χρέη προς το Δημόσιο εξαρτάται από τη διαδικασία και τα στάδια του Ν.4738/2020:
- Εξωδικαστικός μηχανισμός: Η προστασία είναι αυτοδίκαιη από το νόμο. Με την υποβολή της αίτησης, ενεργοποιείται άμεσα η αναστολή δίωξης (χωρίς να χρειάζεται δικαστική απόφαση) Η κατάσταση αυτή συνεχίζεται αυτόματα εφόσον τηρείται η διαδικασία και τυχόν σύμβαση. Δεν απαιτείται ξεχωριστό αίτημα σε δικαστήριο για την ποινική δίωξη – η αναστολή εφαρμόζεται εκ του νόμου.
- Δικαστική εξυγίανση: Η αναστολή εδώ επέρχεται με δικαστική απόφαση – συγκεκριμένα, με την απόφαση που επικυρώνει τη συμφωνία εξυγίανσης. Η ίδια η επικύρωση ενεργοποιεί εκ του νόμου την αναστολή (οπότε από εκείνο το σημείο και μετά είναι αυτοδίκαιη), αλλά προϋποθέτει δικαστική κρίση (μέχρι να υπάρξει επικύρωση, δεν υπάρχει αναστολή). Άρα, δεν είναι αυτόματη κατά την κατάθεση της αίτησης εξυγίανσης – απαιτείται πρώτα η δικαστική έγκριση της συμφωνίας.
- Πτώχευση (εκκαθάριση): Δεν υπάρχει νομοθετημένη αυτόματη αναστολή μόνο με την κατάθεση αίτησης. Τυχόν αναστολή ποινικής δίωξης μπορεί να ζητηθεί προαιρετικά από το δικαστήριο ως προληπτικό μέτρο, αλλά αυτό δεν προβλέπεται ρητά για ποινικές υποθέσεις και συνήθως δεν δίνεται. Επομένως, στην πράξη δεν υφίσταται αυτοδίκαιη αναστολή – η δίωξη θα προχωρήσει κανονικά παρά την αίτηση πτώχευσης. Μόνο μεταγενέστερα, εφόσον ο οφειλέτης κηρυχθεί σε πτώχευση και λάβει την προβλεπόμενη απαλλαγή, επέρχεται οριστική παύση της δίωξης (με δικαστική απόφαση που διαπιστώνει την εξάλειψη του αξιοποίνου λόγω απαλλαγής από το χρέος).
Συμπέρασμα: Η υποβολή αίτησης πτώχευσης από μόνη της δεν σταματά αυτομάτως την ποινική δίωξη για χρέη προς το Δημόσιο. Αντίθετα, η ένταξη σε καθεστώς ρύθμισης (εξωδικαστικό ή δικαστική εξυγίανση) υπό τον Ν.4738/2020 παρέχει νομοθετικά την αναστολή διώξεων υπό όρους – είτε άμεσα (εξωδικαστικός) είτε μετά από δικαστική απόφαση (εξυγίανση) – και τελικά την εξάλειψη της ποινικής ευθύνης με την εξόφληση ή τη νόμιμη διαγραφή των οφειλών. Σε κάθε περίπτωση, για να ωφεληθεί ο οφειλέτης, πρέπει να τηρηθούν οι προϋποθέσεις του νόμου (συμμόρφωση με τη ρύθμιση ή ολοκλήρωση της πτώχευσης), διαφορετικά η δίωξη θα προχωρήσει κανονικά.
Πηγές: Ν.4738/2020 (άρθρα 18, 60-61) Εγκύκλιος ΑΑΔΕ Ε.2117/2021 ΚΥΑ 44510 ΕΞ 2021 – Διευκρινίσεις ΑΑΔΕ Νομολογία Αρείου Πάγου; Νομική αρθρογραφία.
