Η εμφάνιση και η σταδιακή συγκρότηση νεανικών συμμοριών σε μικρές πόλεις, όπως η Άρτα, δεν είναι ούτε τυχαία ούτε απλώς «εισαγόμενο φαινόμενο» από τα αστικά κέντρα ή τα διεθνή παραδείγματα. Πρόκειται για ένα πολυσύνθετο κοινωνικοεγκληματολογικό ζήτημα, που απαιτεί κατανόηση σε πολλά επίπεδα: ατομικό, οικογενειακό, κοινωνικό, πολιτισμικό και θεσμικό.
Από την παραδοσιακή εγκληματολογική οπτική, θα αναζητούσαμε τις ρίζες των συμμοριών στις κοινωνικές ανισότητες και την αποστέρηση. Η θεωρία της «κοινωνικής αποδιοργάνωσης» (Shaw και McKay) μας υπενθυμίζει πως όταν σε μια κοινότητα παρατηρείται διάρρηξη των κοινωνικών δεσμών, υποβάθμιση του δημόσιου χώρου, έλλειψη ουσιαστικής γονεϊκής επίβλεψης και αδυναμία κοινωνικού ελέγχου, τότε οι νέοι είναι πιο πιθανό να οργανωθούν σε ομάδες όπου η βία ή η επιθετικότητα προσδίδουν «κύρος» και «ταυτότητα». Ακόμη και στην Άρτα, όπου η κοινωνική συνοχή φαινομενικά παραμένει ισχυρή, δεν απουσιάζουν οι μικροπεριφέρειες εγκατάλειψης, η ανεργία ή το υποβόσκον αίσθημα ματαίωσης.
Η θεωρία της υποκουλτούρας (Cohen, Cloward και Ohlin) ενισχύει την παραπάνω ανάγνωση: οι νέοι που δεν μπορούν να επιτύχουν τους στόχους που η κοινωνία προβάλλει (εκπαίδευση, κατανάλωση, κοινωνική αποδοχή), αναζητούν εναλλακτικούς δρόμους επιβεβαίωσης μέσα από ομάδες που αντιστρέφουν τις κυρίαρχες αξίες. Έτσι, το να «μην ακούς τους μεγάλους», να «επιβάλλεσαι με βία» ή να «απειλείς αντί να μιλάς» γίνεται μέρος ενός νέου αξιακού συστήματος, που μετατρέπεται σε αυτοσκοπό.
Από ψυχοδυναμική σκοπιά, μπορούμε να εντοπίσουμε το φαινόμενο και ως εκδήλωση μιας συλλογικής διαταραγμένης ταυτότητας. Σε μια εποχή όπου η οικογένεια υποχωρεί ως δομή φροντίδας και καλλιέργειας, όπου η τεχνολογία προσφέρει μια εικονική αίσθηση παντοδυναμίας αλλά ουσιαστικά εγκαταλείπει τα παιδιά στη μοναξιά του αλγόριθμου, οι νεανικές συμμορίες έρχονται να προσφέρουν ένα «υποκατάστατο οικειότητας». Το εμείς της συμμορίας είναι η απάντηση στην εσωτερική αίσθηση του «δεν ανήκω πουθενά». Στην Άρτα, μια πόλη που κινείται μεταξύ παράδοσης και εγκατάλειψης, τα παιδιά εύκολα εγκλωβίζονται στο να ζουν σαν παρατηρητές του κόσμου χωρίς να βιώνουν την ενσωμάτωση σε αυτόν.
Αν δούμε το ζήτημα μέσα από το πρίσμα της θεωρίας της επισήμανσης (Labelling Theory), η παρέμβαση των θεσμών – και δη του σχολείου και της αστυνομίας – παίζει καθοριστικό ρόλο. Αν η πρώτη νεανική απόκλιση (λεκτική επιθετικότητα, κλοπή, βανδαλισμός) τιμωρείται με τρόπο στιγματιστικό, αν το παιδί χάνει τη φήμη του ως μαθητής και γίνεται ο «ταραξίας», τότε είναι πιθανότερο να ενταχθεί σταδιακά σε έναν ρόλο αποκλίνουσας ταυτότητας. Η ετικέτα που του επιβάλλεται (και συχνά ενισχύεται από τα ΜΜΕ ή τη σχολική κοινότητα) δεν τον απομακρύνει από τη συμπεριφορά, αλλά τον παγιώνει σε αυτήν.
Από κριτική-μαρξιστική σκοπιά, θα μπορούσε κανείς να δει τις νεανικές συμμορίες ως μια μορφή «ανταρσίας» των αποκλεισμένων. Όχι μόνο εναντίον της εξουσίας, αλλά εναντίον μιας πόλης που προσφέρει λίγες διεξόδους, με αδύναμη πολιτιστική ζωή, ελάχιστο δημόσιο χώρο δημιουργικής έκφρασης και αδιαφορία των θεσμών για τα πραγματικά προβλήματα των εφήβων. Η έλλειψη νεανικών δομών – είτε πρόκειται για πολιτιστικά εργαστήρια, είτε για ελεύθερους χώρους όπου οι νέοι να δοκιμάσουν τα όριά τους με δημιουργικούς τρόπους – οδηγεί σε «εκτροπή» προς τη συμμοριακή συνάθροιση.
Επίσης, από πολιτισμική σκοπιά, η επίδραση των social media και της μαζικής κουλτούρας βίας είναι εξαιρετικά σημαντική. Τα παιδιά της Άρτας δεν ζουν πια σε ένα απομονωμένο μικρόκοσμο. Μέσω TikTok, YouTube, Netflix, εκτίθενται καθημερινά σε πρότυπα ανδρισμού ή «αλητείας» που προβάλλονται ως μαγνητικά και θελκτικά. Η βία γίνεται performance. Το «σκληρό παιδί» είναι ρόλος με κοινωνικό κοινό. Η συμμορία μετατρέπεται από πραγματική ανάγκη σε ψηφιακή κατασκευή, και ενίοτε το αντίστροφο.
Η πολιτεία και οι θεσμοί πρόληψης οφείλουν να δράσουν με ευαισθησία και επιστημονική μεθοδολογία. Όχι με καταστολή, όχι με γενικεύσεις. Η παρέμβαση πρέπει να είναι έγκαιρη, διατομεακή και συμμετοχική. Οι ψυχολόγοι στα σχολεία, οι κοινωνικοί λειτουργοί στους δήμους, οι σύλλογοι γονέων, οι φοιτητικοί οργανισμοί του ΤΕΙ Άρτας, οι εκπαιδευτικοί, οι άνθρωποι του πολιτισμού και των τεχνών μπορούν να δημιουργήσουν μια εναλλακτική αφήγηση για την ταυτότητα των νέων.
Οι συμμορίες των νέων στην Άρτα δεν είναι ξένο σώμα. Είναι καθρέφτης μιας κοινωνίας που αρνείται να κοιτάξει κατάματα το πού αποτυγχάνει. Η εγκληματολογία δεν καλείται μόνο να ερμηνεύσει το φαινόμενο, αλλά να το επανατοποθετήσει στο πλαίσιο μιας ηθικής ευθύνης απέναντι στη νέα γενιά: όχι να τους καταγράψει ως προβληματικούς, αλλά να κατανοήσει τι ζητούν όταν φωνάζουν μέσα από τη σιωπή τους.
